خبرگزاری مهر، گروه دین و آئین، نگار احدپور: نقش مسجد در شکل‌گیری و استمرار انقلاب، شبکه‌سازی و انسجام‌بخشی نیروها در مبارزه‌ای سخت و نفس‌گیر در آغازین روزهای نهضت اسلامی امری روشن و انکارناپذیر است. مساجد نه‌تنها بستر حرکت خودجوش مردم انقلابی بودند بلکه در ادامهٔ پیروزی شکوهمند انقلاب نیز همواره تکیه‌گاه و ستون آن در روند حیات معنوی و مادی و طی مراحل رشد و بالندگی آن بوده‌اند.
مسجد روضه محمدیه «حظیره» یزد نیز، یکی از پایگاه‌های محوری انقلاب اسلامی می‌باشد که حوادث مختلفی را در مبارزات انقلابی علیه رژیم پهلوی شاهد بوده است. این مسجد به عنوان یکی از مساجد شاخص یزد از معماری متفاوت و زیبایی برخوردار است.
به بهانه چهل و دومین سالگرد پیروزی انقلاب اسلامی، به بیان نقش مسجد روضه محمدیه «حظیره» یزد در پیروزی انقلاب خواهیم پرداخت، در این راستا با حجت الاسلام محمد صدوقی، نوه شهید محراب، حضرت آیت الله صدوقی، و امام جماعت فعلی این مسجد، گفتگو کردیم.
*چرا مسجد روضه محمدیه را پایگاهی خاص در دوران پیروزی انقلاب می‌دانند؟
بانی ساخت مسجد حظیره در قرن ۹ هجری سید علی شاه میبدی و همسرش بوده‌اند. دلیل ساخت مسجد هم نذر علی شاه میبدی در ورود به دروازه شهر در یک شب سرد زمستانی است. گویا همسر علی شاه میبدی ناتوان و بیمار بوده و نذر می‌کند که اگر شب را جان سالم به در برد بنای مسجد، حمام، آب انبار و مکانی برای مسافران در جوار مسجدی که بنا می‌کند، بسازد.
مسجد حظیره که تربت سومین شهید محراب آیت الله شهید صدوقی، همسر و فرزندش حجت الاسلام والمسلمین محمد علی صدوقی امام جمعه فقید یزد را در خود جای داده، در ضلع شرقی خیابان امام خمینی (ره) شهر یزد و در حد فاصل چهار راه شهدا و نزدیکی بافت تاریخی شهر یزد واقع شده است.
مسجد حظیره علاوه بر معماری زیبای خود از جایگاه اجتماعی و سیاسی قابل توجهی در بین مردم برخوردار است چرا که این مسجد اولین پایگاه‌های سیاسی جنبش‌های انقلابی استان یزد به رهبری سومین شهید محراب حضرت آیت الله صدوقی بوده و امروز نیز با وجود این پیشینه، محل برگزاری بسیاری از مراسم‌های مذهبی، اجتماعی و سیاسی و فرهنگی در استان به شمار می‌رود.
مسجد حظیره علاوه بر معماری زیبای خود از جایگاه اجتماعی و سیاسی قابل توجهی در بین مردم برخوردار است چرا که این مسجد اولین پایگاه‌های سیاسی جنبش‌های انقلابی استان یزد به رهبری سومین شهید محراب حضرت آیت الله صدوقی بود
مسجد روضه محمدیه (حظیره) یزد، پایگاه مبارزان و سخنرانانی همچون حضرات آیات و حجج اسلام شهید صدوقی، شهید اندرزگو، فلسفی، وحید خراسانی و شجاعی بود. مسجد حظیره مرکز تصمیم سازی و تصمیم‌گیری و جریان سازی به شمار می‌رفت و افراد از نقاط مختلف استان یزد اطلاعات را در این مسجد کسب و بعد انتشار می‌دادند. از این مسجد، بسیاری از فعالیت‌های انقلابی مانند توزیع و انتشار اطلاعیه‌های امام و عکس‌های رهبر کبیر انقلاب به تمام استان و حتی خارج از استان برنامه‌ریزی و سازمان دهی می‌شد.
اطلاعیه‌های امام در عراق و فرانسه مستقیم برای آیت الله صدوقی که برجسته‌ترین شخصیت سیاسی و مبارز پیش از انقلاب در یزد بود، خوانده می‌شد و بعد توسط نیروهای انقلابی ضبط و در استان یزد و سراسر کشور توزیع می‌شد.
*ورود شهید آیت الله صدوقی به صحنه مبارزات سیاسی از چه زمان و چطور آغاز شد؟
شهید صدوقی مبارزه را از دوران رضاخان آغاز کرد، عصری که شاه عزم خود را برای نابودی حوزه علمیه قم جزم کرده بود. با ورود امام خمینی رحمه‌الله به صحنه، مبارزات شهید صدوقی هم شدت بیشتری یافت. او از فداییان اسلام، مسلمانان لبنان و فعالیت‌های امام موسی صدر حمایت می‌کرد.
در بهمن ماه سال ۱۳۳۰ همزمان با رحلت آقا شیخ غلامرضا فقیه خراسانی، با درخواست مردم و توصیه امام رحمه‌الله، به یزد رفت و دامنه مبارزاتش را گسترش داد. این امر باعث شد تا مردم یزد و شهرهای مجاور به صحنه مبارزه علیه حکومت پهلوی کشانده شوند و در وقایع پانزده خرداد و مبارزه با مظاهر فساد و تمدن منحط غربی، کشف حجاب، تبدیل تاریخ شمسی به شاهنشاهی، جشن‌های هنر و… حضوری مؤثر داشته باشند. شهید صدوقی هر از چند گاهی به تبعیدیان سر می‌زد و از آنها دلجویی می‌نمود.
*شیوه مبارزه آیت الله صدوقی برای مبارزه با رژیم پهلوی چه بود؟
آیت الله صدوقی که در سن ۴۵ سالگی به یزد بازگشت، نسبت به جوانان رویکردی مثبت داشت به گونه‌ای که در اندک زمانی پس از ورود، مسجد حظیره برخوردار از یک نماز جماعت با صف‌های مملو از جوانان شد. گاهی جوانان در ایام امتحانات برای درس خواندن به مسجد می‌آمدند؛ البته به مقتضای شور جوانی، سر و صدا می‌کردند و این بر برخی نمازگزاران گران می‌آمد، لذا نامه‌ای به آیت الله صدوقی نوشتند که «مسجد خانه خداست نه جای بی ادبی، فکری به حال این جوان‌ها بکنید که به مسجد نیایند.» آیت الله صدوقی به شدت از این طرز تفکر ناراحت شد و گفت: «بگذارید جوان‌ها با مسجد انس بگیرند و آشنا شوند. مسجد که فقط برای کهن‌سالان و بازنشستگان نیست. اینها امید کشورند. روزی می‌آید که اینها چرخ عظیم اجتماع را به حرکت در می‌آورند».
طولی نکشید که الفت او با جوانان بیشتر شد و سه شنبه شب‌ها جلساتی با حضور ۵۰ الی ۶۰ جوان پیرامون مسائل دینی و اجتماعی شکل گرفت. طبق گزارش‌های ساواک - معمولاً - مبارزان اطراف وی از جوانان بودند.
ایران عصر پهلوی، جولانگاه بهائیان بود و آنان در پی تسلط بر منابع مالی و تولیدی کشور می‌کوشیدند؛ در مقابل، علمای دین هم در تلاش بودند تا مردم را از مصرف محصولات آنان منع کنند و منابع کشور به خدمت بهائیان درنیاید. حضرت آیت الله صدوقی در یزد برای مبارزه با آنها از شیوه تکثیر اعلامیه مراجع و اطلاع رسانی به مردم در مورد تحریم کالاهای بهائیان استفاده می‌کرد.
ساواک فعالیت شهید صدوقی برای اطلاع رسانی در این باره را چنین گزارش می‌کند: «شیخ محمد صدوقی، فرزند ابوطالب، پیش‌نماز مسجد حظیره شهرستان یزد، اعلامیه‌هایی مبنی بر تحریم فراورده‌های شرکت‌های زمزم و ایران گاز در اختیار دارد و به وسیله چند نفر، بین اهالی توزیع می‌نماید.
*اقدامات آیت الله صدوقی در راستای آگاهی بخشی به مردم یزد چه ابعادی داشت؟
وقتی فاجعه حمله به مدرسه فیضیه در دوم فروردین ماه سال ۱۳۴۲ به وقوع پیوست، شهید صدوقی اعلامیه‌ای تحریر کرد و آن را به امضا دیگر علما نیز رساند. طی این اعلامیه از اقدامات رژیم، چنین اعلام نفرت شده بود: ضرب و شتم و نهیب و قتل عده‌ای از محصلین علوم دینیه در مدرسه فیضیه، قضیه‌ای نیست که زود از خاطر مسلمین محو و نابود شود و جراحات قلوب به مرور التیام پذیرد. اینک در ضمن عرض همدردی، خاطر آقایان محترم را مستحضر می‌داریم که مادامی که روح در بدن و نیم جانی در تن است، طبق تصمیمات علمای اعلام و راهنمایی‌های آیات عظام از هیچ‌گونه اقدامی به منظور حفظ احکام و شعائر اسلام فروگذار نخواهیم کرد.
آن گاه که موضوع اعلام تاریخ شاهنشاهی به جای شمسی مطرح شد و دولت در پی ترویج آن برآمد، علمای دین از جمله آیت الله صدوقی به مخالفت پرداختند. آیت الله صدوقی با فریادی رسا می‌گفت: «ای مردم! این حکومت‌های فعلی دستور از خارجی می‌گیرند، همه چیزتان را از شما گرفته و می‌گیرند، دینتان را… اخلاقتان را و حتی تاریخ اسلامی را با تاریخ زردشتی جایگزین کرده‌اند.
*واکنش ساواک به اقدامات آیت الله صدوقی و فعالیت‌های انقلابی در مسجد حظیره چه بود؟
وی در برابر تمام مظاهر ترویج طاغوت مقاومت می‌کرد و گزارش‌های ساواک، گویای این واقعیت است: «برابر سوابق موجود، شیخ محمد صدوقی در ۲۲/۰۸/۴۱ با شرکت نسوان در انجمن‌های شهرستان و استان مخالفت و مردم را از دادن رأی به بانوان منع نموده است… به آقای محمد علی صدوقی تذکر دهند چنانچه در آینده نسبت به جشن‌های شاهنشاهی اظهار نظر منفی کند، از منطقه طرد خواهد شد… نامبرده از شرکت در مراسم نیایش ۱۵ بهمن سال ۱۳۵۱ و ۲۱ فروردین سال جاری نیز خودداری و یک روز قبل از مراسم مزبور به منظور عدم شرکت در نیایش به بهانه‌های مختلف منطقه را ترک نموده که عمل وی توسط مردم تعبیر به تفسیرهای مختلفی گردیده است. خواهشمند است دستور فرمائید با توجه به مراتب فوق و اینکه امکان دارد ادامه رفتار شخص مزبور باعث تجری سایر روحانیون افراطی گردد؛ به هر نحو که صلاح باشد با نامبرده رفتار نماید.
آیت الله صدوقی از طرف رژیم به عنوان عنصر خطرناک شناخته شده بود، ولی با کمال شجاعت، برنامه‌های مبارزاتی خود را به شیوه‌های مؤثر ادامه می‌داد و مردم را به انحاء مختلف در جریان خیانت‌های خاندان پهلوی قرار می‌داد. رهبر انقلاب حضرت آیت الله خامنه‌ای «مدظله‌العالی» ضمن نقل خاطره‌ای از آن دوره، می‌فرماید: «بنده از تبعید برمی‌گشتم، از طریق یزد آمدم، رفتم مسجد ایشان، دیدم مثل اینکه اینجا جز محیط اختناق کشور ایران نیست. توی مسجد اعلامیه‌هایی زده بودند. خیلی آزاد همه می‌آمدند و می‌خواندند. این اعلامیه‌ها، دارای مضامین فوق‌العاده تحریک‌آمیز بود، مثل اینکه مقایسه‌ای شده بود میان بهای تانک‌ها، هواپیماها، وسایل نظامی که سردمداران رژیم پهلوی از پول ملت می‌خریدند و علیه ملت استفاده می‌کردند…»
*اوج تأثیرگذاری مسجد حظیره در دوران انقلاب؛ در ایام چهلم شهدای تبریز رقم خورد؛ آن روز در یزد چه اتفاقاتی افتاد؟
نقش مستقیم آیت الله شهید صدوقی در پیروزی انقلاب، در حوادث چهلم شهدای تبریز، بسیار پر رنگ است. درست پس از قیام مردم قم در ۱۹ دی ماه ۱۳۵۶ که در اعتراض به مقاله توهین آمیزی نسبت به امام خمینی (ره) توسط عوامل رژیم در روزنامه اطلاعات به چاپ رسیده بود و طی آن عده زیادی از مردم قم توسط عوامل رژیم به خاک و خون کشیده شدند، مردم تبریز در روز ۲۹ بهمن ۵۶ به مناسبت اربعین شهدای قم مراسم باشکوهی برگزار کردند که این بار نیز با حمله مأموران مسلح رژیم به مردم بی دفاع فاجعه‌ای عمیق‌تر به وقوع پیوست. در پی این کشتارها مراجع و علما این کشتارها را بشدت محکوم و حضرت امام ضمن اعلام عزای عمومی عید ۱۳۵۷ شمسی را تحریم کردند.
قلب مردم و بخصوص جوانان دیندار و غیور یزد مالامال از غم شهدای تبریز و عشق به اسلام بود، از حال و هوای آن روز و لشکر کشی عوامل رژیم پهلوی در خیابان‌های منتهی به مسجد حظیره مشخص بود که حادثه‌ای مهم در حال وقوع می‌باشد، از تعداد سربازان معلوم بود که مسئولین امنیتی و نظامی یزد از سایر استان‌ها نیروی کمکی در خواست کرده بودند
با نزدیک شدن چهلم شهدای تبریز جوشش مخصوصی در مردم ایران مشاهده می‌شد. در این میان قیام مردم یزد در روز هشتم فروردین ۵۷ که تا ۱۲ فروردین هم ادامه داشت جلوه بیشتری داشت. مردم یزد در روز نهم فروردین پس از مراسم بزرگداشت شهدای تبریز در مسجد روضه محمدیه (حظیره) به خیابان‌ها ریختند و با شعارهای انقلابی به مراکز فساد و فحشاء و نیز اماکن دولتی حمله کردند.
فردای آن روز آیت الله صدوقی، مردم را به تعطیلی عمومی و اجتماع در مسجد حظیره یزد دعوت کرد و مردم یزد با لبیک به فراخوان رهبر مذهبی خود در دهم فروردین ماه سال ۱۳۵۷ هجری شمسی همزمان با چهلمین روز قیام خونین مردم غیور تبریز و جهت گرامی داشت یاد و خاطره شهدای آن واقعه تاریخی، در مراسم ختمی که در مسجد روضه محمدیه یزد (حظیره) برگزار شد، شرکت نمودند. قلب مردم و بخصوص جوانان دیندار و غیور یزد مالامال از غم شهدای تبریز و عشق به اسلام بود، از حال و هوای آن روز و لشکر کشی عوامل رژیم پهلوی در خیابان‌های منتهی به مسجد حظیره مشخص بود که حادثه‌ای مهم در حال وقوع می‌باشد، از تعداد سربازان معلوم بود که مسئولین امنیتی و نظامی یزد از سایر استان‌ها نیروی کمکی در خواست کرده بودند. زیرا در آن زمان شهر یزد فقط یک هنگ ژاندارمری بیشتر نداشت و آن هم در چند قدمی مسجد حظیره یزد و سربازان آن تعداد مشخص و محدودی بودند.
در میدان چخماق (شهدا) ماشین آب‌پاش متعلق به ژاندارمری در حال آماده‌باش بود و همه این صحنه‌ها حکایت از آن داشت که رژیم پهلوی قصد دارد از مردم یزد زهر چشم بگیرد زیرا مردم یزد پشت سر روحانیت بیدار و بخصوص شهید صدوقی به پا خاسته و هر شب در مجالس وعظ آیت الله صدوقی در مسجد حظیره شرکت می‌کردند و ایشان به روشنگری افکار عمومی مردم پرداخته، جنایات رژیم پهلوی را افشا و فرهنگ شهادت را برای جوانان یزد تشریح می‌کردند.
*حوادث آن روزهای یزد چه تأثیری در مسیر پیروزی انقلاب داشت؟
آیت الله صدوقی، طی سخنرانی‌هایی در اجتماع مردم، خواستار بازگشت امام خمینی (ره) از تبعید و آزادی زندانیان سیاسی و سرنگونی رژیم شد. در آن روز جمعیت مردم حاضر در مسجد به حدی بود که صحن مسجد نیز از جمعیت پر شده بود، هلیکوپترهای نظامی برای ارعاب مردم مرتب روی آسمان شهر و بخصوص روی مسجد حظیره در سطح پایین پرواز می‌کردند بطوری که صدای آن شیشه‌های ساختمان‌های اطراف را می‌لرزاند.
در ابتدای جلسه ابتدا مرحوم حجت الاسلام حافظیه برای مردم سخنرانی نمودند و پس از آن حجت الاسلام راشد یزدی علیه رژیم سفاک پهلوی و جنایات او و عوامل دژخیمش در کشتار مردم تبریز سخنرانی آتشین و غرایی نمودند و در قسمتی از سخنان خود اظهار داشت: مگر مردم مسلمان تبریز چه گناهی کرده بودند که آنها را به گلوله و مسلسل بستید.
پس از اتمام سخنرانی حجت الاسلام والمسلمین راشد یزدی، مردم و جوانان حاضر به خیابان‌ها ریختند و همه به طرف میدان امیر چخماق دست به راهپیمایی زدند و هنگام راهپیمایی شعارهای آتشین سرمی دادند، مأموران نظامی شاه در میدان امیر چخماق راه را بر مردم بسته بودند و از پشت سر تظاهر کنندگان نیز، نیروهای تا دندان مسلح شهربانی با ماشین در حالی که ماشین‌هایشان آژیر می‌کشیدند به تعقیب مردم ادامه دادند. شعارها هر لحظه تند تر می‌شد و جوانان به بعضی از اماکن دولتی مانند بانک‌ها حمله می‌کردند. جمعیت تظاهر کننده که به میدان امیر چخماق رسید، ماشین آب‌پاش ژاندارمری به روی مردم آب می‌پاشید، آب‌ها با رنگ مخلوط شده و به رنگ قرمز بود و نوعی ارعاب را پدید آورده بود در همان موقع شنیده شد که می‌گفتند مأموران شاه آب‌ها را قرمز کرده تا لباس مردم رنگی شود و در شناسایی‌ها بعدی بتوانند مردم را شناسایی و دستگیر کنند.
پس از آن تیراندازی مأموران به سوی مردم آغاز شد و سربازان ژاندارمری نیز با تفنگ‌های ژ -۳ که مجهز به سرنیزه بود به تعقیب تظاهر کنندگان پرداختند و آنها را مجبور نمودند که از کوچه‌های منتهی به خیابان امام خمینی (ره) فرار کنند، سربازان ژاندارمری حتی در داخل کوچه‌ها نیز به تعقیب مردم پرداختند، درجه داران شهربانی حتی در داخل کوچه‌ها نیز برای ارعاب مردم تیر هوایی شلیک می‌کردند.
جمعیت تظاهر کننده که به میدان امیر چخماق رسید، ماشین آب‌پاش ژاندارمری به روی مردم آب می‌پاشید، آب‌ها با رنگ مخلوط شده و به رنگ قرمز بود و نوعی ارعاب را پدید آورده بود در همان موقع شنیده شد که می‌گفتند مأموران شاه آب‌ها را قرمز کرده تا لباس مردم رنگی شود و در شناسایی‌ها بعدی بتوانند مردم را شناسایی و دستگیر کنند
در آن روز تعدادی از مردم خداجوی یزد توسط دژخیمان شاه به شهادت رسیدند که یکی از آنها استاد رضا نامدار بود که مزار شریفش در خلد برین یزد می‌باشد.پس از این واقعه حجت الاسلام راشد دستگیر و از یزد تبعید گردیدند.
آیت الله صدوقی از آن به بعد و هر شب در مسجد حظیره و پس از اقامه نماز صحبت می‌کردند و مردم هم سراپا گوش و آماده برای همه چیز می‌آمدند و از بیانات وی علیه رژیم منفور پهلوی استفاده می‌کردند و اکثر شب‌ها مردم خبر می‌آوردند که ساواک می‌گیرد و می‌بندد و تبعید می‌کند و چنین و چنان می‌کند و ایشان می‌گفتند «من برای همه کار آمادگی دارم و لباس‌های مرا آماده کنید که اگر قرار است من تبعید شوم بروم»، در این ایام مرتب جوان‌های پرشور و انقلابی و مسلمان یزد هر شب با وسایل مختلف از قبیل سنگ و چوب و شیشه بنزین می‌آمدند و می‌رفتند پشت بام وی و تا صبح آمادگی هر گونه دفاع در مقابل حمله نیروهای ساواک را داشتند.
این کشتار و دستگیری‌ها هیچ خللی در اراده مردم یزد نداشت و هر روز قوی‌تر از روز گذشته به قیام خود ادامه دادند و چندین نوبت دیگر نیز آماج حملات دژخیمان شاه قرار گرفتند و شهدای متعددی تقدیم انقلاب نمودند و در نهایت به پیروزی در برابر طاغوتیان نائل آمدند.
امید است در گام دوم با بهره‌گیری اصولی و دقیق (توأم با خرد جمعی) از تجربیات و یافته‌های حاصل از ارزیابی کارکردهای مؤثر و نقش‌های ماندگار و اثربخش مسجد در طول گذشت چهار دهه از عمر انقلاب اسلامی، ضمن حرکت در مسیر دستیابی به مسجد طراز اسلامی، چارچوبی منطقی و برنامه‌ای هدفمند و عمیق تدوین و تهیه شود تا شاهد منزلت و جایگاه مسجد درهم‌آمیختگی، هماهنگی و همکاری با دیگر عناصر و عوامل اثربخش در دسترسی سهل‌الوصول به آرمان‌ها و اهداف عالیه نظام مقدس جمهوری اسلامی بیش‌ازپیش و گذشته باشیم.
نظر شما